Architektura kompleksu
We wszystkich epokach i kulturach istniało pragnienie tworzenia sztuki. Nie można wyczerpująco przedstawić historii klasztoru bez jednoczesnego odwołania się do sztuki w epoce, w której powstał, bowiem podobnie jak nauka, była niezbędnym i istotnym składnikiem panującego systemu. We wszystkich bowiem regionach świata, sztuka nadała postaci bóstwom : mniejszy byłby prestiż kościołów i klasztorów, gdyby sztuka nie stworzyła odpowiedniej formy dla tych instytucji.
Architektura symbolizowała również doktrynalną istotę władzy i tak na przykład papiestwo zleciało artystom zbudowanie i ozdobienie bazyliki św. Piotra, która w epoce ostrego konfliktu religijnego miała nie tyle przedstawiać, ile materializować w swych kształtach doktrynę kościoła.
Jedynie poprzez przedstawienie architektonicznego dziedzictwa kościoła i klasztoru w Ratowie możliwe będzie ukazanie całości historii zakonu, uzupełniając ją o rozwój sakralnych form architektonicznych kompleksu ojców Bernardynów w Ratowie. Prostota zakonu miała istotny wpływ na formę bryły całego kompleksu.
Ratowski kompleks ojców bernardynów złożony jest z kościoła i klasztoru wybudowanych na niewielkim wzniesieniu. Niewielki, jednonawowy kościół został zbudowany na planie prostokąta z nie wyodrębnionym prezbiterium. Całość zaprojektowana została w stylu barokowym i jest jedynym późnobarokowym dziełem architektonicznym w tej części Mazowsza.
Kościół ujęty jest wzdłuż dłuższych boków dwoma ciągami komunikacyjnymi, które od zachodu łącza się z kruchtą oraz z dwiema kaplicami na planie kwadratów, flankującymi fasadę kościoła. Od wschodu, za zamknięciem prezbiterium, połączone są one trzeci, poprzecznym korytarzem. Nad nim umieszczony jest chór zakonny.
Niewielkie wnętrze kościoła jest również bardzo proste. Zbudowane zostało w systemie ścienno – filarowym i dzieli się na trzy przęsła. Masywne filary, które wprowadzone są do wnętrza tworzą wysokie, wąskie wnęki, pozbawione podziałów architektonicznych. Jedynym elementem artykulacji są pilastry, nałożone na lico filarów od strony nawy, a będące bardzo surową wersją porządku toskańskiego. Dźwigają one odcinki belkowania, na które z kolei spływają burty kolebkowo – krzyżowego sklepienia. Belkowanie to nie odbiega od wnęk, zarówno ich ściany, jak i boczne powierzchnie filarów, pozostają gładkie bez podziałów. Podobne rozwiązanie zastosowano w kruchcie po chórem muzycznym i na korytarzach. Inne sklepienie spotykamy pod chórem zakonnym oraz w obydwu kaplicach, kolebkowo – krzyżowe. Posadzka wykonana jest z kwadratowych płyt z czerwonego i szarego marmuru. Ściany kościoła jak i pozostałych części nie posiadają polichromii , są tylko wybielone wapnem.
Jeśli chodzi o elewację zewnętrzną, zaprojektowana jest ona bez podziałów. Fasada ujęta została na narożach lizenami, zwieńczona szczytem podobnie wykończonym, spływami oraz przyczółkiem w formie trójkątnej. Szczyt wschodni trójkątny, przepruty został dwoma oknami zamkniętymi półkoliście i zwieńczony półkoliście gzymsem. Całość korpusu pokryta jest blaszanym dachem, po środku którego wyrasta z kalenicy późnobarokowa wieżyczka na sygnaturkę, przykryta miedzianą blachą. Nad skrzydłami bocznymi znajdują się dachy pulpitowe, a nad kaplicami – siodłowe .
Klasztor podobnie jak kościół jest murowany i otynkowany, a na narożach – boniowany . Jest on budowlą piętrową częściowo podpiwniczoną, wybudowaną na planie prostokąta o czterech skrzydłach okalających wirydarz, z jednoosiowym piętrowym ryzalitem w elewacji południowej. Układ pomieszczeń w klasztorze jest jednotraktowy, przebiegający wzdłuż krużganka. W skrzydle przyległym do prezbiterium kościoła znajduje się krużganek, z którego jest dostęp do zakrystii i znajdującego się za nią skarbczyka . W narożu północno – wschodnim umieszczono refektarz. Sklepienie nad klasztorną częścią kompleksu wykonane jest w technice kolebkowo – krzyżowej. Analogicznie wygląda piętro części mieszkalnej.
Elewacja klasztoru jest dziewięcioosiowa, w której umieszczone są okna w opaskach z tynku, z kostkami. Pod okapami znajdują się gzymsy profilowane. Całość pokryta jest czterospadową więźbą dachową, przykrytą dachówka w stylu mich – mniszka.
Prostota zakonu do którego należał konwent odbiła się na wyglądzie zewnętrznym jak i wewnętrznym całej bryły budowli.
Architektura wnętrz
Całość wnętrza, choć jest ono złożone z kilku elementów, m. in. ołtarza głównego, sześciu ołtarzy bocznych, ambony i prospektu organowego, które powstały w połowie XVIII wieku na przestrzeni ok. 10 lat, jest kompletnym rokokowym wystrojem, jedynym na Mazowszu.
Niewielka, jednonawowa budowla, została jednak bogato wyposażona. Wzniesione w niej ołtarze, zostały wykonane z drewna iglastego, a snycerka – figury i partie ornamentalne, z drewna lipowego. Pokrywa je polichromia, której pierwotnego wyglądu z braku przeprowadzenia ekspertyz, dotychczas nie ustalono.
Akcentem przewodnim wnętrza świątyni, rzucającym swe piękno i przepych od samego wejścia jest ołtarz główny. Formą przewodnią tego pięknego, stolarskiego dzieła są dwa potężne filary ustawione pod kątem rozwartym w stosunku do płaskiego pola głównego. Umocowane są one na wysuniętych odcinkach cokołu, który jest zbudowany złożenie, z przenikających się prostokątów. Główną część uzupełniają boczne bramki, wzniesione na planie łuków odcinkowych. Wewnątrz, na płaszczyźnie cofniętej w głąb ołtarza, znajduje się obraz przedstawiający św. Antoniego z Padwy. To siedemnastowieczne dzieło nieznanego artysty, przypominające w stylu – szkoły włoskie wykonane jest na podłożu z płótna lnianego. Przypuszczalnie zaprawa bolusowa w kolorze czerwonego ugru jak i malowidło zostały wykonane w technice tłustej tempry, gdyż nie występuje tu charakterystyczne pociemnienie farb w partii cieni, co jest znamienne dla barokowego malarstwa olejowego. Obraz posiada kilka przemalówek. Pod warstwą najstarszego przemalowania, która pokrywa cały obraz, stwierdzono występowanie kitów, uzupełniających ubytki. Przemalowanie to wykonane zostało prawdopodobnie w 1887 roku przez Waleriana Szerszeniewicza, dzięki darowiźnie ks. Jana Wernera. Obraz św. Antoniego przed renowacją posiadał inną kolorystykę, jednak niezmienny jest motyw główny, Św. Antoni stoi na tle miasta i dalekiego pejzażu. Lewą ręką podtrzymuje księgę na której siedzi Dzieciątko Jezus, w prawej trzyma krucyfiks ubrany w lilie. Św. Antoni przyozdobiony jest w srebrną suknie, srebrne są również sandały, krzyż i lilie. Ze złota zaś wykonano koronę Dzieciątka, nimb patrona świątyni oraz księgę.
Zwieńczenie ołtarza głównego stanowi gloria, złożona z obłoków i promieni, piramidalnie spiętrzonych nad główną kondygnacją ołtarza. W centrum niej, znajduje się gołąb Duch Św., otoczony promieniami, które wystrzeliwują daleko, przekraczając granice samego zwieńczenia i wychodzą w otaczającą je przestrzeń oraz schodzą w dół, aż do środkowej arkady. Ducha Św. otacza również wieniec z puttów i obłoków. Na szczycie tej piramidy, wśród igrających aniołów, znajduje się postać Boga Ojca w pozycji leżącej. Samo zwieńczenie, flankują figury dwóch aniołów o szeroko rozłożonych skrzydłach i obnażoną górną częścią ciała. Prawy z nich ma rozłożone ręce, lewy zaś – złożone, a wzrok obydwa, uniesiony mają ku górze.
Kłębiaste obłoki zwieńczenia, wraz z promieniami schodzą w dół, pomiędzy kapitelami, aż do arkady i przecinając do gzymsu.Tu dwa anioły podtrzymują banderolę z zawołaniem : „ Altare privilegiatum pro defunctis”.
Wysmukły, chociaż o ciężkich filarach ołtarz główny, uzupełniają dwie bramki z wysokimi nadbudowaniami. Właściwe przejście zamknięte jest odcinkowym łukiem, przyozdobionym kogucim grzebieniem i spięty kluczem w formie ornamentu muszlowego.
Nad przejściami umieszczono wysokie płytkie wnęki, o wiele wyższe niż stojące w ich wnętrzu figury. Po prawej stronie snycerz przedstawił postać Św. Jana Kapistrana z krzyżem w prawej dłoni i chorągwią w lewej. Po drugiej stronie zaś – Św. Bernardyna za Sieny z prawą ręką ułożoną na piersi, lewą – z monogramem IHS, na którą spogląda i którą wyciąga daleko przed siebie.
Ciekawym motywem jest umieszczenie nad głowami figur w tylnej, wklęsłej ścianie niszy – niewielkich przeźroczy o trójlistnym wykroju, ujętych w muszlowa ramkę.
Przepuszczają one naturalne światło, padające zza ołtarza, tworząc rodzaj aureoli dla świętych zakonników.
Podobną rolę, polegającą na wprowadzeniu światła do kompozycji ołtarza, pełniły lustra znajdujące się nad wnękami bramek, jednak zostały usunięte z nich ok. połowy XIX wieku.
W ołtarzu znajdują się jeszcze dwa przedstawienia snycerskie świętych : Ludwika – króla i św. Ludwika – biskupa.
Mensa ołtarza głównego ma kształt prostopadłościanu, a na jej frontową ściankę nałożone są płasko – rzeźbione dekoracje o motywach rocaillowych kartuszy.
Znany jest rok powstania owego monumentu. Wykonany został w 1762 roku, za cenę 2250 tynfów. Autor natomiast i jego pochodzenie, są nieznane. Omawiając z kolei ołtarze boczne należy podkreślić, iż są one wykonane na podobnej, chociaż nie identycznym schemacie kompozycji. Powstawały raczej w dłuższym okresie czasu, lecz nie odbiegają od całości wystroju świątyni.
Ołtarze przy tęczy przedstawiają w polu głównym, rzeźbę Ukrzyżowanego Chrystusa, wykonaną w pierwszej połowie XVIII wieku.
Na zasuwie znajduje się obraz św. Marii Magdaleny, sygnowany na rok 1857, w zwieńczeniu – głowa Matki Boskiej Bolesnej, wycięta z XVIII wiecznej kopii dzieła Guida Reniego.
Przy tęczy południowej, pole główne ołtarza stanowi obraz Matki Boskiej Śnieżnej (XVII – XVIII wiek) . Zasuwa to obraz wykonany w 1857 roku, a mianowicie – Matki Boskiej Niepokalanego Poczęcia.
W zwieńczeniu jest przedstawienie św. Walentego. Matka Boska z pola głównego, przyozdobiona jest srebrną grawerowaną suknią, ufundowaną w 1722 roku, przez Walentego Niszczyckiego, dziedzica ratowskiego, kasztelana płockiego.
Ołtarz w środkowym przęśle północnym, w polu głównym zawiera malowidło pochodzące z połowy XVIII wieku – św. Józefa z Dzieciątkiem Jezus, na zasuwie – św. Jana Nepomucena, w zwieńczeniu natomiast – przedstawienie św. Izabeli, wykonane w 1857 roku.
Ołtarz w przęśle środkowym, w polu centralnym zawiera obraz przedstawiający Stygmatyzację św. Franciszka, przyozdobiony srebrną szatą, wykonany na przełomie XVII i XVIII wieku. Na zasuwie znajduje się nadanie odpustu św. Franciszkowi (połowa XVIII wieku), w zwieńczeniu zaś, znajduje się prawdopodobnie XIX wieczne przedstawienie św. Mikołaja.
Dwa ołtarze w przęśle zachodnim, w polu głównym posiadają obrazy : znajdujący się po prawe – św. Teresy od Dzieciątka Jezus, który został wykonany w pierwszej połowie XX wieku, a na zasuwie z kolei widoczna jest św. Jadwiga Śląska – połowa XIX wieku, a całość zwieńcza XIX wieczne przedstawienie św. Barbary.
Ostatni z bocznych ołtarzy, znajduje się w przęśle zachodnim, po lewej stronie i w centralnej części posiada przedstawienie św. Rocha. Obraz namalowany został w 1858 roku, na zasuwie z kolei XVIII wieczne przedstawienie św. Rodziny ze św. Anną, a w zwieńczeniu św. Tekla.
Mensy ołtarzy bocznych zwężają się silnie ku dołowi, mając boczne ścianki w esowato wygiętej linii, a na płaskiej powierzchni nakładana płaskorzeźba dekoracyjna z motywami muszlowych kartuszy.
Ambona z kościoła w Ratowie, posiada sześciokątny korpus o lekko wklęsłych ściankach. U góry rozszerzony gzymsem korpus, rozszerza się ku dołowi, po czym ostro zwęża się w odwrócony stożek, zakończony na szczycie gałką, w formie liściastego pęku. Stożek ów podzielony jest pasami ornamentu i pokryty wachlarzowato rozchodzącym się żebrowaniem. Na wałku rozdzielającym obie części korpusu znajduje się szereg motywów muszlowych. W górnej części na ściankach znajdują się przedstawienia czterech Ewangelistów w obłokach, z towarzyszącymi im atrybutami. Ponad nimi ścianki obiega pas delikatnego ornamentu rocaillowego.
Zawieszony nad korpusem, sześcioboczny baldachim, otoczony jest silnie wyłamanym gzymsem i spadającym spod niego lambrekiem. Uwieńczeniem jest korona z sześciu ażurowych, wstęgowanych wolut, spiętych na szczycie postumentem Chrystusa Salvatore Mundi w promienistej glorii.
W podniebieniu baldachimu, znajduje się gołąb Ducha Św. w promieniach glorii. Dwie obfite kotary, rozsunięte na bok, podtrzymywane przez parę puttów ujmują nie udekorowany zaplecek.
Ambona została wykonana w 1751 roku, za rządów gwardiana Bernardyna Gałeckiego, brak jednak wzmianki w źródłach archiwalnych o wykonawcy dzieła.
Ciekawym elementem wystroju kościoła jest prospekt organowy. Powstał on w tym samym czasie, co ambona, czyli w 1751 roku. Organy powstały dzięki darowiźnie Doroty z Karczewskich – Niszczyckiej i Józefa Karczewskiego, który to na budowę organów przeznaczył 50 cynowych świeczników, z których odlano piszczałki.
Kształty samego instrumentu, złożonego z piszczałek, zgrupowanych w trzech rzędach, warunkują ogólny zarys obudowy. Wsparta jest ona na cokole o piramidalnym kształcie, z wolutami u podstawy i ozdobnymi wypełniającymi krawędzie, wzdłuż których przebiega ornament muszlowy. Na cokole umieszczony jest asymetryczny rokokowy kartusz, upamiętniający fundatorów instrumentu. Pole jego podzielone jest na dwie części : w lewej znajduje się herb Jasieńczyk z literami DNKR, w prawej herb Leszczyc, macieżysty – Doroty i Józefa Karczewskich oraz nie odcyfrowane litery HN.
Środkowa wieża organów, wyższa od bocznych, wsparta jest na podstawie o łódkowatym kształcie, ozdobionej ornamentem muszlowym. Zwieńczenie wieży stanowi okrągły baldachim z gwiazda i lambrekiem. Spod niego spływają na dwie strony, bogato udraperowane zasłony, rozsunięte i unoszone przez dwa anioły, symetrycznie ujęte w popiersia. Popiersia następnie przechodzą w wolutę z liściem akantu na powierzchni. Woluty obramowane lambrekiem, łączą się poniżej w druga parę wolut, tworząc oprawę boczną pól piszczałkowych, nawiązując kształtem do harfy. Zza stylizowanych harf spływają końce draperii. Bloki całej kompozycji flankują dwa masywne, surowe odcinki belkowania, wsparte na pilastrach, a nad nimi umieszczone są, na prostych postumentach – płonące wazy.
Nad środkowym baldachimem, wznosi się lekkie zwieńczenie, złożone z motywów wolutowych i muszlowych w symetrycznym układzie. Pośrodku, pomiędzy dmącymi w trąby puttami, znajduje się drugi kartusz z koroną na szczycie. Pole podzielono na dwie części : w lewej umieszczono litery WNKR, a z prawej ponownie – DNKR i herb Jasieńczyk.
Organy były kilkakrotnie restaurowane, najpierw w 1952 roku, a ostatnio w 1986 roku, przez Toruńską Pracownię Konserwatorską.
W niniejszym rozdziale szerzej omówione zostały sakralne formy architektoniczne kompleksu ojców Bernardynów w Ratowie, czyli klasztor i kościół, bowiem wizualne dzieło sztuki jakim są one , przekazywało to, czego nie mogło oddać słowo – zwłaszcza mówione po łacinie do prostego ludu. Sztuka wizualna, architektura stały się więc sposobem komunikowania za pomocą obrazów i budowli, tak jak poezja jest sposobem komunikowania się za pomocą słów, a muzyka – dźwięków.
Dlatego właśnie, między innymi władza kościelna posługiwała się wizualną formą przekazu poprzez architekturę sakralną, korzystając z twórczości artystów. Opisana natomiast architektura kompleksu z jego wnętrzem, poprzez swą wymowę przypomina nam o prostocie i skromności jakie charakteryzowały zakon bernardynów, bez przepychu i zbytku, tak znaczącego dla baroku.